افسانه استر و مردخای،داستانی قدیمی در یکی از کتب و رساله‌های دینی یهود، موسوم به «مگیلای استر» است. این داستان به لحاظ واقعیت تاریخی یا افسانه صرف بودن،در میان تاریخدانان محل شک و تردید می‌باشد و تحلیل‌ها و حواشی فراوانی پیرامون آن، به ویژه جشن مشهور مرتبط با این داستان یعنی جشن یهودی «پوریم» مطرح است.این موضوع در میان مورخان و پژوهشگران خارجی ، از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته ونظریات گوناگونی در خصوص ریشه‌ها، شخصیت‌ها، ابعاد تاریخی واعتقادی و… آن عرضه شده،لیکن کمتر اثری است که در داخل کشور به صورت مستقل و تخصصی به این مسئله پرداخته باشد. البته مقالات متعددی در این باب نگاشته شده،اما منابع کتبی، محدود است. در همین راستا،به تازگی «مرتضی عربزاده سربنانی» در کتابی باعنوان«افسانه استر و مردخای؛ وا کاوی خاستگاه جشن پوریم»، مقوله پیش گفته را از همه جوانب، مورد بررسی وتحلیل قرار داده‌است که از بابت تازگی اثر،زوایای مورد تأکید و اتخاذ رویکرد تخصصی،قابل توجه می‌باشد. در یادادشت حاضر،این کتاب معرفی شده و موضوعات مطرح در آن مورد اشاره قرار می‌گیرد.
اشاره:
در بخشی از عهد عتیق، داستانی آمده که با تاریخ هخامنشیان در دوره خشایارشاه پیوند خورده است. روایـت، دختری یهودی به نام «استر» که به صورت ناخواسته وارد دربار هخامنشیان شده و بعد از چندی، ملکه دربار و معشوقه خشایارشاه گشته است. او با رسیدن به این جایگاه، قوم یهود را مورد حمایت و پشتیبانی فراوان قرار می دهد. البته استر، همه این حمایت ها را با راهنمایی و تدبیر یک یهودی دیگر به نام «مردخای»، به عنوان پدرخوانده و قیم او و یکی از وزیران خشایارشاه پیش برده است. بر مبنای این داستان، آن‌ها با کمک و همراهی یکدیگر دسیسه ها و توطئه هایی را که در دربار خشایارشاه علیه خودشان و قوم یهود برنامه ریزی شده است، خنثی کرده و یهودیان را از مهلکه بزرگ مرگ و نابودی نجات می دهند. در انتهای داستان به خاطر پیروزی استر و مردخای بر بدخواهان جشنی برگزار میشود که پس از آن، به نام «عید پوریم» شهرت یافته و یهودیان، آن را همه ساله گرامی می‌دارند. چنانکه گذشت، این داستان در میان تاریخدانان محل شک است و عده زیادی از مورخان بر این باورند که این داستان وجود خارجی ندارد. مورخان مشهور یونانی مانند «هـرودت»، از استر نامی نبرده و ملکه‌ا‌ی غیریهودی را به خشایارشاه نسبت می‌دهند. از طرفی، سال‌هاست عید پوریم به عنوان یکی از مهم‌ترین اعیاد یهودیان با تاریخ ایران، نسبتی تنگاتنگ یافته است.
حال با این اوصاف، مجموعه سوال هایی درباره این داستان مطرح است، از جمله:
آیا داستان استر از نظر تاریخی واقعیت دارد؟ این داستان چه اهمیتی برای مطالعات تاریخی دارد؟ خاستگاه عید پوریم چیست؟ آیا یهودیان در زمان خشایارشاه ده‌ها هزار ایرانی را قتل عام کردند؟ و… .
مرتضی عربزاده سربنانی در کتاب افسانه استر و مردخای، تلاش کرده به این پرسش‌ها پاسخ داده و تحلیلی مناسب در این باب ارائه دهد. کتاب مزبور، چهار بخش دارد که در بخش اول به روابـط هخامنشیان و یهودیان مـی پـردازد، بخش دوم آن دربـاره کتاب(مگیلای) استر به عنوان بخشی از عهد عتیق است، در بخش سوم آن داستان استر به صورت کامل آورده شده و آخرین بخش کتاب نیز به عید پوریم و خاستگاه های آن می‌پردازد.
(۱هخامنشیان و یهودیان
سؤال اصلی که پژوهشگر این کتاب قصد دارد در فصل نخست به آن پاســخ دهد، این است که «آیا حکومت هخامنشی، توجه خاصی بــه قــوم یهــودی داشته اســت؟» وی بعــد از بررســی مطــول و مداقه جــدی در منابــع تاریخــی و همچنیــن در کتاب مقــدس یهودیان به این نتیجه میرسد:
»در دوره شاهنشاهی هخامنشی، یهودیان فقط یکی از ده‌ها قومی بودند که داخل خاک ایران می‌زیستند. اگرچــه در کتب مقدس عبری، هخامنشان چهره هـای شاخصی‌اند، در منابــع ایرانی-هخامنشی، خبــری از یهودیان نیست. این واقعیت نشان می‌دهد که در نظر دولت مردان هخامنشی، یهودیان چندان اهمیتی نداشــته‌اند. اما شاهان هخامنشی، همچون کوروش و داریوش، به دلیل پایان دادن به دوران اسارت بابلی و اقداماتشان در باب یهود، در منابع یهودی حضور پررنگی دارند.»
(۲کتاب استر
نویسنده، هدف از این بحث را مطالعه نسخ مختلف کتاب استر، مشخص کردن کهن‌تریــن نسخه آن و تعیین زمان و مکان نوشــته شــدن ایــن کتاب یهودی، عنوان کرده اســت. وی در استنتاج این فصل در این‌باره این‌گونه می‌نویســد: «ماهیت دینی کمرنگ کتاب استر از دیرباز باعث شده تا یهودیان و مسیحیان درباره مقبولیت آن به عنوان بخشی از کتاب مقدس، تردید داشته باشند. از کتاب استر، نسخه‌های گونا گون به زبان‌های مختلفی باقی مانده که از این میان، نسخه عبری ماسورتی از بقیه، کهن‌تر است. همچنین با توجه به زبان متن و غیبت کامل واژگان یونانی در آن، به نظر میرسد که متن ماسورتی، زمانی در اواخر دوره هخامنشیان یا اوایل دوره هلنیســتی نوشــته شــده باشــد. در مورد مکان نگارش با وجود تردیدهایی که در این باره وجود دارد، با توجه به واژ گان عبری نسبتا ضعیفی که نویسنده به کار برده است، حضور پررنگ کلمات آرامی، وجود برخی واژ گان فارسی باستان و نیز تمرکز داستان بر یهودیان شوش، جایی خارج از یهودیــه مثلا غرب یا جنوب غرب ایران یا میانرودان، گزینه‌های مناسبی به شمار می‌روند«.
(۳داستان استر
در این بخش از کتاب، پژوهشگر به صورت دقیق داستان استر را مورد بررسی قرار می‌دهد. شیوه وی در بررسی کتاب استر به این صورت است که در ابتدا هر یک از باب‌های این رساله یهودی را به طور کامل ارائه داده، سپس آیات مهم باب مذکور را از لحاظ تاریخی مورد بررسی قرار می‌دهد. وی در جمع بندی خود در این فصل، کتاب استر را فاقد ارزش تاریخی دانسته و با این بیان، آن را تشریح می‌کند: »داستان استر و مردخای به گونه‌ای که در کتاب‌های مقدس عبری آمده، مطمئناً غیر تاریخی است و نویسنده آن تحت تأثیر چند منبع از جمله دیگر داستان های کتاب مقدس عبری و برخی افسانه ها و داستان های عامیانه ایرانی قرار داشته اســت. علاوه بر این، هیچ ریشه تاریخی‌ای نمیتوان برای کتاب استر یافت. در هیچ دوره‌ای از حکومت هخامنشــیان، سرکوب سازمان یافته اقلیت های قومی و مذهبی صورت نگرفته است و شواهدی که بعضی از پژوهشگران از آن ها به عنوان مدرکی مبنی بر سرکوب اقلیت ها به دست هخامنشیان استفاده می‌کنند، حاصل از تفسیر اشتباه و شناخت ناکافی از سیاست های دولتمردان هخامنشی در قبال ادیان و اقوام قلمروشان است. از طرفی، حمایت هایی که شاهان هخامنشی از یهودیان می‌کردند، نه به دلیل رابطه خاص با ایشان، بلکه ناشی از سیاستی بود که بر اساس آن، حکومت از دین و مذهب تمامی اقوام ساکن شاهنشاهی حمایت می‌کرد«.
(۴پوریم وخاستگاه آن
پژوهشگر این کتاب در فصل ســوم (داستان استر) ثابت کرد که کتاب استر، واقعیت تاریخی ندارد و بیشتر یک زمان خیالی است که در فضای تاریخی، نگاشته شده است. با این نگاه، نگارنده در ادامه تحلیل های خود در فصل چهارم به بررسی ریشــه جشــن پوریم به عنوان مولود افسانه استر و مردخای می‌پردازد. وی بیان می‌کند که در این موضوع، اختلاف نظر عمده ای وجود دارد لیکن آنچه اکثریت محققین بر آن اتفاق نظر دارند، بر این مبناست که داستان استر، ریشه‌ای غیر یهود دارد و یهودیان، آن را یا از ایرانیان باستان و یا از بابلیان اتخاذ کرده‌اند. آنان سه دلیل عمده برای این تحلیل عنوان می‌کنند: .۱ نام این جشن، ریشه‌ای غیر یهودی دارد. .۲ شخصیت‌ها همگی نام‌های غیر یهودی دارد. .۳ ماهیت این داستان، غیر دینی است؛ یعنی هیچگونه عمل صریح مذهبی در آن نیست و سرزمین مقدس، نقش بسیار کمرنگی در آن دارد.
***
استفاده از داستان‌ها و روایات تاریخی برای رسیدن به تمایلات شخصی، یکی از ترفندهای سیاستمداران است و داستان استر نیز نمودی است از همین شگرد سیاستمدارانه که نخست وزیر رژیم جعلی صهیونیســتی، بارها با تمسک بدان، کوشیده اهداف خود را در نفرت افکنی، ایران هراسی و اعتبارسازی برای یهودیت افراطی پی گیرد. در همین راســتا، «بنیامین نتانیاهو» در سوم مارس ۲۰۱۵م. در بخشی از سخنرانی خود در مورد ایران در کنگره امریکا به داستان استر اشاره کرده و گفت: «فردا شب در جشن یهودی پوریم، کتاب استر را خواهیم خواند، در مورد وزیر قدرتمند ایرانی به نام هامان کــه حــدود۲۵۰۰ سال پیش برای نابودی قوم یهود توطئه کرد. اما یک زن شجاع یهودی به نام«ملکه استر»، توطئه را فاش ساخت و به یهودیان، حق دفاع از خود را در برابر دشمنان اعطا کرد. توطئه مزبور خنثی شد و مردم ما نجات پیدا کردند.» البته او اشاره نمی‌کند که به ادعای همان کتاب مذکور، بیش از ۷۰ هزار ایرانی طی آن کشته شده‌اند که میتواند مصداقی از جنایات و هولوکاستی باشد که همواره یهودیان، آن را دستاویزی برای مظلوم نمایی‌های خود قرار داده‌اند!
کتاب معرفی شده در این نوشتار نیز بنا دارد با بررسی منابع تاریخی از جمله کتب:« تواریخ هردوت، کوروپایدیا، پرسیکا، سِدِراُلَم»
همچنین بررسی کتاب مقدس عبری به این مطالب بپردازد که:
اولاً، یهودیان فقط یکی از اقوامی بودند که در ایران زندگی می‌کردند و اهمیت آن‌چنانی برای حکومت هخامنشی نداشتند. ثانیاً داستان استر فقط یک داستان خیالی بوده و هیچ منبع تاریخی برای آن یافت نشده است. ثالثاً ، ریشه داستان استر، کاملا غیر یهودی است و یهودیان این داستان را از افسانه‌ها و داستانه‌های عامیانه ایران باستان و بابل اقتباس کرده‌اند.
در مجموع، پژوهشگر این کتاب در نهایت به شش پرسش اساسی درباره داستان استر، بدین شرح پاسخ می‌دهد که در مقام جمع بندی نوشتار حاضر نیز میتواند مفید باشد:
۱.آیا رابطه ویژه‌ای میان دولتمردان هخامنشی و یهودیان وجود داشته‌است؟
خیر، اگرچه در منابع یهودی، شاهان هخامنشی چهره‌های شاخصی‌اند و در بسیاری مواقــع همچون داستان استر، نقش منجی را برای یهودیان بازی می‌کنند، در منابع ایرانی- هخامنشی،یهودیان تقریبا به طور کامل غایبند و این غیبت نشان می‌دهد کــه رابطه خاصی بین یهودیان و دولتمردان هخامنشــی وجــود نداشته است.
۲ .آیا داستان استر از نظر تاریخی وجود دارد؟
خیر. داستان استر به شکلی که در نسخه عبری مطرح شده است، از نظر تاریخی واقعیت ندارد. نه تنها تمام شخصیت‌های آن به جز پادشاه ایرانی غیر واقعی‌اند، بلکه بسیاری از رویدادهایی که در طول داستان رخ می‌دهد نیز با شواهد تاریخی‌ای که از دوره هخامنشی می‌شناسیم، همخوانی ندارد.
- ۳. آیاداستان استر برای مطالعات تاریخی اهمیت دارد؟
بله. با وجــود اینکه داستان استر، غیر تاریخی است اما برخی فرازهای بیان شده در آن با شواهد تاریخی‌ای که از دوره هخامنشی می‌شناسیم همخوانی دارد؛ این مطلب نشان می‌دهد نویسنده کتاب استر، چندان با تاریخ هخامنشیان ناآشنا نبوده اما در تدوین کتاب خود، تاریخ را فدای داستان کرده‌است.
۴ .آیا یهودیان در زمان خشایارشاه، ده‌ها هزار ایرانی را قتل عام کردند؟
خیر! این مطلب در سال‌های اخیر با توجه به روابط ایران و رژیم صهیونیستی، به شدت جنبه سیاسی گرفته است و هرجای تاریخ که سیاست وارد میشود، احتمال تحریف آن وجود دارد.
۵.خاستگاه جشن پوریم چیست؟
به طور دقیق نمی‌دانیم. با توجه به شواهد موجود، تنها می‌دانیم که جشن پوریم در اصل، جشنی غیر یهودی بوده است که یهودیان، آن را از بابلیان یا ایرانیان اتخاذ کرده اند اما فهمیدن این موضوع که منشأ آن، جشن بابلی یا ایرانی بوده، تقریبا غیر ممکن است.
۶ .آیا داستان استرریشه تاریخی دارد؟
خیر. با توجه به شــواهد موجود نمیتوان هیچ ریشــه تاریخی‌ای برای داستان استر در دوره هخامنشی یافت. البته در ۵۰ سال اخیر، بعضی محققان عمدتا غربی تلاش کرده‌اند تا از کتاب استر به عنوان ســندی مبنی بر آزار و اذیت یهودیان در مقطعی از دوره هخامنشی استفاده کنند، اما جز کتاب(مگیلای) استر، هیچ سند و شاهدی برای اثبات آزار و اذیت یهودیان از سوی هخامنشیان وجود ندارد.
*******************
در پایان، مطالعه این اثر به لحاظ نگاه تخصصی به این مسئله، لحاظ کردن ابعاد مختلف در این تحلیل و نیز نگارش ساده و قابل ادراک برای عموم، می‌توان مفید بوده و در ترسیم تصویری مناسب از واقعیت این داستان، یاری رسان باشد.
کتاب مزبور به همت نشر ققنوس، چاپ و روانه بازار نشر شده است.
*پینوشت:
.۱ عربزاده سربنایی، مرتضی، افسانه استر و مردخای، تهران: ققنوس، چ اول، ،۱۴۰۲ ص.۳۸
۲ . همان، ص.۴۳
- ۳. همان، ص.۱۱۶
- ۴. همان، صص۱۴۳-۱۴۱.
دیدگاهتان را بنویسید