جشن «پوریم» در آیین یهودیت، که در مسیحیت نیز تحریف شده، ریشه در متون عهدین دارد و یکی از ایام روزه‌داری محسوب می‌شود. این جشن، فراتر از بُعد دینی، به دلیل زمینه‌های تاریخی‌اش با دورههخامنشی و ایران باستان پیوند دارد و به نادرستی با سیزدهم فروردین‌ماه یکی دانسته می‌شود. وجود مقبره «استر» و «مردخای» در ایران، که شخصیت‌های اصلی این روایت‌اند، زمینهبهره‌برداری جریان‌های صهیونیستی و فرقه مسیحیت صهیونیستی را فراهم کرده است. این آیین بر اساس «رساله استر» شکل گرفته، اما از نظر تاریخی و اعتباری با چالش‌هایی روبه‌رو است. برخی پژوهشگران ماجرای استر و پوریم را افسانه‌ای تحریف‌شده می‌دانند. نوشتار حاضر با بررسی مستندات تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی، صحت این روایت را ارزیابی کرده و به این پرسش می‌پردازد که آیا پوریم ریشه‌ای واقعی دارد یا صرفاً روایتی ساختگی است.
ماجرای پوریم
این بخش از مقاله به معرفی اجمالی جشن «پوریم» و روایت تاریخی مرتبط با آن می‌پردازد. بر اساس این روایت، پوریم جشنی یهودی است که هر سال در سیزدهم ماه ادار (معادل ۱۳ اسفند یا فروردین، بسته به تقویم عبری) برگزار می‌شود و یادآور قتل عام ده‌ها هزار ایرانی در دوره خشایارشای هخامنشی است.
طبق روایت عهد عتیق، خشایارشا پس از مستی در جشن ۱۸۰ روزه، همسرش «وشتی» را به دلیل سرپیچی از فرمانش برکنار کرد. در این زمان، یهودیان که به دنبال نفوذ در دربار بودند، با هدایت «مردخای»، دختر یهودی‌ای به نام «استر» را به عنوان شهبانوی جدید معرفی کردند و توصیه کردند که هویت یهودی‌اش را پنهان کند.
استر با جلب اعتماد پادشاه، وزیر دربار، «هامان»، را که نسبت به توطئه‌های یهودیان هشدار داده بود، خائن جلوه داده و باعث اعدام او شد. سپس، با همراهی مردخای، فرمان قتل ده پسر هامان را نیز از شاه گرفتند. در ادامه، یهودیان ساکن ایران سه روز مهلت خواستند و در این مدت بیش از ۷۷ هزار ایرانی را قتل‌عام کردند. از آن زمان، یهودیان افراطی به شکرانه این کشتار، پوریم را به عنوان جشن پیروزی و روزه‌داری برگزار می‌کنند و استر و مردخای را شخصیت‌هایی مقدس می‌شمارند.
جنبه سیاسی پوریم
جشن پوریم، علاوه بر بُعد به‌اصطلاح دینی، با شکل‌گیری رژیم صهیونیستی جنبه‌ای سیاسی یافته است. سران این رژیم گاه با اشاره به این واقعه، از آن به‌عنوان ابزاری برای تهدید تلویحی ایران و ایرانیان بهره می‌برند.
نمونه‌ای از این رویکرد، در اسفند ۱۳۹۰ (۷ مارس ۲۰۱۲) رخ داد، زمانی که بنیامین نتانیاهو در دیدار با باراک اوباما، نسخه‌ای از «رساله استر» را به او هدیه داد. در یکی از بخش‌های این کتاب آمده است: «یهودیان تمام دشمنان را با تیغ شمشیر و کشتار و نابودی درهم کوبیدند و با آنان همان کردند که دشمنانشان قصد داشتند با آنان انجام دهند.»
خبرگزاری رویترز در گزارشی از این دیدار نوشت که نتانیاهو خطاب به اوباما گفت: «آنها [ایرانی‌ها] آن زمان هم می‌خواستند ما را نابود کنند.»
الهامی بودن کتاب استر از دیدگاه یهودیت،مسیحیت واسلام
دکتر «ربی آبراهام کوهن» می‌نویسد که دربارهٔ کتاب استر تردید وجود داشت که آیا باید آن را در مجموعه کتب مقدس گنجاند یا خیر، اما در نهایت، این فتوا صادر شد که این کتاب به قوه روح‌القدس نوشته شده است.
علاوه بر ۳۹ یا ۴۶ کتاب عهد عتیق، ده‌ها کتاب دیگر نیز وجود داشت که به نویسندگان همان دوران منسوب بود. در جامعهٔ یهودی، کتاب‌های فراوانی نوشته شده بود، اما مرجع یا معیاری مشخص برای تعیین مقدس بودن آنها وجود نداشت. سامریان و صدوقیان تنها اسفار پنج‌گانه را معتبر می‌شمردند، در حالی که اسنی‌ها برخی کتاب‌های دیگر را نیز به مجموعهٔ مقدس افزودند. کتاب استر به دلیل ازدواج یک دختر یهودی با مردی غیریهودی، جعلی دانسته می‌شد.
اختلاف دربارهٔ برخی دیگر از کتاب‌های عهد عتیق مانند «امثال سلیمان» و «حزقیال» نیز وجود داشت. تا قرن اول میلادی، یعنی ۱۵۰۰ سال پس از موسی (ع)، فهرستی مورد توافق از کتاب‌های عهد عتیق وجود نداشت. در شورای «جامنیا» (۷۰-۱۰۰ میلادی)، ۳۹ کتاب رسمی پذیرفته شد، اما مسیحیان این دیدگاه را نپذیرفتند و بحث درباره قانونی بودن کتاب‌های عهد عتیق سال‌ها ادامه یافت. نخستین تعیین رسمی کتاب‌های معتبر عهد عتیق در جامعه مسیحی، در سال ۳۹۳ میلادی در شورای «هیپو» صورت گرفت. در شوراهای «کارتاژ» (۳۹۷ و ۴۱۹ میلادی)، مسیحیان علاوه بر ۳۹ کتاب تأییدشده در شورای جامنیا، چند کتاب دیگر را که بعدها «اپوکریفا» نام گرفت، به فهرست افزودند و نسخه یونانی کتاب مقدس، شامل ۴۶ کتاب، را معتبر دانستند.
کلیسای کاتولیک اعلام کرد که این فهرست بر اساس سنت رسولی تعیین شده و کتاب استر نیز صرفاً بر همین اساس در دسته کتاب‌های مقدس قرار گرفته است، بدون تأیید دیگری جز سنت کلیسا.
استر از دیدگاه الهیات یهودیت و مسیحیت واسلام
در دایرهالمعارف کتاب مقدس آمده است که شیوه ثبت اعیاد به‌صورت جفت، یکی از ویژگی‌های نگارشی مورد علاقه نویسنده کتاب استر به نظر می‌رسد. این شیوه در سه گروه از ضیافت‌ها دیده می‌شود و شامل فهرستی از دوگانه‌های متعدد است، از جمله: دو بار پنهان کردن هویت استر، دو بار جمع‌آوری زنان، دو خانه برای زنان، دو بار روزه، دو بار مشورت هامان با خانواده و دوستانش، دو بار ظاهر شدن استر بدون برنامه در برابر پادشاه، دو جستجو برای یافتن مردخای، دو بار سرافکندگی هامان، دو اشاره به پسران هامان، دو بار ظاهر شدن حربونا، دو فرمان سلطنتی، دو اشاره به فرو نشستن خشم پادشاه، دو روز برای انتقام‌جویی یهودیان و دو نامه برای تثبیت سالانه مراسم عید. یکی از ویژگی‌های بحث‌برانگیز کتاب، عدم اشارهٔ صریح به خداپرستی، دعا و قربانی است. این فضای غیرروحانی سبب شده تا بسیاری ارزش مذهبی آن را ناچیز دانسته و نسبت به آن قضاوت منفی داشته باشند.
چنان‌که مشاهده می‌شود، تا قرن نخست میلادی، هنوز فهرست مورد اتفاقی از کتاب‌های عهد عتیق وجود نداشت. به نوشته ربی دکتر ایزیدور اپستاین:
«در یونه، فرآیند تعیین متون مقدس همچنان مورد تردید و بلاتکلیف بود، اما شواهد بسیاری نشان می‌دهد که این روند قرن‌ها پیش از تبعید بابلی آغاز شده بود. این فرآیند با پذیرش یا حفظ کتاب‌های “غزلِ غزل‌های سلیمان”، “کتاب جامعه” و “کتاب استر” در مجموعه کتب مقدس یهودی، کامل گردید.»
کتاب استر در الهیات یهودیت با تردید مواجه بود، به ویژه به دلیل عدم ذکر نام خدا و مسائل الهیاتی نظیر دستور قتل‌عام بی‌گناهان. این کتاب در ابتدا برای قانونی شمرده شدن در شورای یونه با چالش‌هایی روبرو بود. به نوشته ربی دکتر آبراهام کوهن، هیچ دلیلی برای الهامی بودن کتاب استر از سوی یهودیان وجود ندارد. با این حال، کلیسا با پیروی از سنت رسولی که به شورای یونه برمی‌گردد، این کتاب را در کانن خود تأیید کرد.
کلیسای کاتولیک در بند ۱۲۰ تعالیم خود بیان می‌کند که به وسیله سنت رسولی، کتاب‌های مقدس باید مشخص شوند. فهرست کتاب‌های مقدس شامل ۴۶ کتاب برای عهد عتیق است (اگر ارمیاء و مراثی یکی باشند، ۴۵ کتاب) و ۲۷ کتاب برای عهد جدید. عهد عتیق شامل کتاب‌های زیر است: پیدایش، خروج، لاویان، اعداد، تثنیه، یوشع، داوران، روت، اول و دوم سموئیل، اول و دوم پادشاهان، اول و دوم تواریخ، عزرا و نحمیا، طوبیت، یهودیت، استر، اول و دوم مکابیان، ایوب، مزامیر، امثال، جامعه، غزل‌غزل‌ها، حکمت سلیمان، یشوع بن سیراخ، اشعیا، ارمیاء، مراثی، باروخ، حزقیال، دانیال، هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یوناس، میکاه، ناحوم، حبقوق، صفنیا، حجی، زکریا، و ملاکی.»
سارو خاچیکی درباره کتاب استر می‌نویسد: «کتاب استر، حاوی سرگذشت یهودیان در دربار پارس در اواسط قرن قبل از میلاد است. استر با شفاعت خود، مانع از قتل‌عام عمومی این قوم می‌شود. گرچه نام خدا در این کتاب ذکر نشده است، ولی خداوند از قوم خود محافظت می‌کند.»
در خصوص شورای یونه (یامانیا)، می‌گوید: «در سال ۹۰ میلادی، گروهی از ربی‌ها در یامانیا، که نزدیک تل‌آویو امروزی است، گرد هم آمدند و کتاب‌های موجود در کتاب عبری را به رسمیت شناختند. در واقع، این امر به‌طور گسترده پذیرفته شده بود که کتاب مقدس در زمان عزرا، اواخر قرن پنجم قبل از میلاد، بسته شد.»)
لازم به یادآوری است که یهودیت تنها بر اساس سنت می‌گوید که کتاب مقدس در زمان عزرا بسته شده است. بررسی تاریخ نگارش عهد عتیق از موضوع این پژوهش خارج است، اما نکته آشکار این است که تاریخ شورای تثبیت کانن عهد عتیق بین ۷۰ تا ۱۰۰ میلادی است. کلیساهای پروتستان برای معتبر شمردن کتاب استر در شورای وست مینستر بیان کرده‌اند که عهد عتیق به زبان عبری (زبان اصلی قوم خدا در ایام قدیم) و عهد جدید به زبان یونانی (که در زمان نگارش عهد جدید در میان بسیاری از اقوام رواج داشت) مستقیماً از سوی خدا الهام شده و در تمام دوره‌ها تحت محافظت و تدبیر الهی محفوظ مانده است؛ بنابراین، دارای صحت و اعتبار است. بر این اساس، برای حل هرگونه اختلاف دینی، کلیسا باید به عنوان مرجع به این متون رجوع کند.
اعتقادنامه وست مینستر که مورد تأیید کلیساهای پروتستان و با اندکی تغییرات از سوی کلیساهای کانگریگیشنال و باپتیست پذیرفته شده است، الهامی بودن کتاب‌های عهد عتیق را به پیروی از شورای یونه تأسیس کرده، اما خود این شورا نیز با تردید آن را در فهرست کتاب‌های الهامی پذیرفته و سال‌ها در مورد آن تردید وجود داشت. کلیساهای کاتولیک و پروتستان هیچ دلیل تاریخ و الهیاتی برای الهامی بودن این کتاب‌ها ندارند. در اعتقادنامه وست مینستر آمده است که «ممکن است به واسطه شهادت کلیسا نوشتجات مقدس را معتبر بدانیم»، اما هیچ دلیل معتبر برای الهامی بودن آن وجود ندارد. با وجود اعتقاد به مصون بودن کتاب مقدس از خطا، این کتاب‌ها ایرادات تاریخی و الهیاتی دارند. در نهایت، جشن پوریم با وجود تمامی ایرادات، ریشه در اعیاد بت‌پرستانه دارد. برخی آن را به سال نو بابلی نسبت می‌دهند که در آن مردوک بر هرج و مرج فائق آمده و سرنوشت را دست می‌گیرد، یا نبرد خدایان بابل را تفسیر می‌کنند، اما هیچکدام از این فرضیه‌ها کاملاً قانع‌کننده نیست.
دیدگاه اسلام
از دیدگاه اسلام و قرآن کریم، کتاب استر جزو متون جعلی و بشری است، نه تحریفی. زیرا تحریف به معنای تغییر یک اصل الهی است، اما جعلی بودن یعنی کتابی از اساس بشری باشد و به خدا نسبت داده شود. بر همین اساس، کتاب استر الهامی نبوده و اصالت الهی ندارد که بتوان آن را تحریفی دانست.
دلایل درون‌دینی
خداوند در سوره بقره درباره اهل کتاب، به‌ویژه یهودیان، می‌فرماید:
«وَمِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لَا یَعْلَمُونَ الْکِتَابَ إِلَّا أَمَانِیَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ»
(بقره: ۷۸)
به این معنا که برخی از آنان امّی (بی‌سواد از نظر فهم کتاب) هستند و کتاب را جز به صورت آرزو و گمان نمی‌دانند. این آیه نشان می‌دهد که بسیاری از یهودیان بدون علم، تنها بر اساس شنیده‌ها به کتاب مقدس خود باور دارند. همچنین در آیه ۷۹ آمده است:
«فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هَٰذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ…»
(بقره: ۷۹)
این آیه صراحت دارد که اهل کتاب، کتابی را خود نوشته و به دروغ آن را الهی معرفی کرده‌اند. این همان جعل است، نه تحریف، و شامل کتاب‌هایی مانند استر می‌شود.
ممکن است پرسیده شود چرا قرآن از فعل مضارع «یَکْتُبُونَ»می‌نویسند استفاده کرده، درحالی‌که کتاب مقدس قرن‌ها پیش بسته شده است؟ پاسخ این است که قرآن به یک سنت دائمی اشاره دارد. همان‌گونه که ایرانیان از هزاران سال پیش نوروز را جشن می‌گیرند و همچنان ادامه دارد، در سنت یهودیان نیز جعل متون مقدس استمرار داشته است. در زمان پیامبر نیز نسخه‌برداری از این کتب ادامه داشته و خداوند این روند را مذمت می‌کند.
دلایل برون‌دینی
۱. نبود سند الهی: کتاب استر به هیچ پیامبر الهی منتسب نیست. کلیسا و یهودیان صرفاً بر اساس مکاشفه روح‌القدس آن را مقدس می‌دانند، اما خود این ادعا، دلیلی دوری (باطل از نظر عقلی) است. زیرا اثبات قدسیت کتاب را به نهادی (شورای کارتاژ) نسبت می‌دهند که خود نیز نیازمند اثبات قدسیت است.
۲. تناقضات نسخه‌ها: نسخه‌های متفاوتی از کتاب استر (ماسوری و هفتادی) وجود دارد که نمی‌توان هر دو را صحیح دانست.
۳. ازدواج خلاف شریعت: قهرمان این کتاب، زنی یهودی است که با پادشاهی غیرمؤمن ازدواج کرده و اعمالی انجام داده که برخلاف شرع الهی است؛ امری که در یک متن واقعاً الهی نباید رخ دهد.
۴. قتل‌عام غیرموجه: کتاب استر فرمان قتل ایرانیان (از جمله زنان و کودکان) را پیش از ارتکاب هر گناهی علیه یهودیان صادر می‌کند و سپس روزه و شکرگزاری برای این کشتار تعیین می‌کند. چنین دستوری با عدالت خداوند ناسازگار بوده و نمی‌تواند الهام الهی باشد.
نتیجه‌گیری
رساله استر کتابی ساختگی و بشری است که حتی در زمره‌ی متون تحریف‌شده نیز قرار نمی‌گیرد و فاقد هرگونه اصالت الهی است. نویسنده‌ی آن ناشناخته بوده و احتمالاً در دوره‌ی اشکانیان به شکل کنونی درآمده است. برخی دانشمندان یهودی در قرن نخست میلادی آن را با تردید در شمار متون مقدس جای دادند. این رساله تنها منبع جشن پوریم است و هیچ سند تاریخی دیگری آن را تأیید نمی‌کند. علاوه بر تعارض با تاریخ، با الهیات یهودی-مسیحی نیز تناقض دارد و دلایل درون‌دینی و برون‌دینی، ساختگی بودن آن را نشان می‌دهند. قرآن نیز به جعل برخی یهودیان در نسبت دادن کتاب‌هایی به خدا اشاره دارد که شامل این متن نیز می‌شود.
بر این اساس، جریان یهود افراطی و صهیونیسم سالروز پوریم را بزرگ می‌دارند، درحالی‌که این جشن بر افسانه‌ای بی‌پایه مبتنی است که روحیه‌ی تجاوزگری و برتری‌طلبی صهیونیستی را تقویت می‌کند. این نگرش، همه‌ی دنیا و به‌ویژه مسلمانان را در خدمت یهود می‌بیند و برای سلطه‌ی مطلق آن بر جهان تلاش می‌کند. در دهه‌های اخیر، ابعاد سیاسی پوریم پررنگ‌تر شده و نیازمند بررسی و شفاف‌سازی بیشتر است. اگر به‌جای تمرکز بر «هولوکاست ایرانی» و ادعای «ایرانی‌کشی»، بر بی‌پایه بودن داستان استر تأکید می‌شد، صهیونیسم نمی‌توانست چنین بهره‌برداری‌هایی از پوریم کند.
دیدگاهتان را بنویسید