بــرای مقدمــه، در خصــوص دلایــل و انگیزه‌هــای خــود از نــگارش کتــاب اطلــس اهلســنت ایران و تمرکز بر موضوع جامعه فرق مذاهب ایران صحبت بفرمایید.
یکی از دغدغه های پژوهشــی بنده، بحث وحــدت اســلامی اســت، آثــار و کتاب هــای متعــددی هــم در ایــن رابطه داشــته ام. یکی از لوازمــی کــه این مبحث باید مــورد پژوهش قرار بگیرد، حوزه شناخت و توصیف مذاهب و پیروان مذاهب اســلامی اســت. متأسفانه، دیدگاه هــای نادرســت موجــب میشــود مــا نتوانیــم وحــدت، انســجام و اتحــاد را محقق کنیــم. ســوءتفاهم های موجــود، ممکــن اســت از ســوی برخی غــرض ورزان یا کســانی کــه دیدگاه هــای تعصب آمیــز دارنــد، صــورت گیرد. نــگاه متفاوتی که بعضی بــرادران دینی نســبت به یکدیگــر دارند، بر ایــن دیدگاه ها و تصــورات نادرســت، دامن میزنــد. همچنین ظرفیت هــای مختلفــی در میان مســلمانان وجــود دارد، از جهاتــی ممکــن اســت بــه هم نزدیــک باشــند و از جهاتــی، دور. باید ســعی کنیــم این ظرفیت هــای مختلف را به یکدیگر بشناســانیم و شــناخت پیــدا کنیــم؛ ایــن مسئله در راســتای وحدت اسلامی، اهمیت زیــادی دارد. این تحقیق هم بر همین پایه و انگیزه صورت گرفته که ما در توصیف پیروان مذاهب اسلامی، میدان را خالی نکنیم.
از ضرورت‌هــا و بایســته‌های ایــن پــروژه و الزامــات وتحقیق‌هــای آتــی در این باب ســخن بگویید؟
کشــور ما از جهت ا کثریت، پیروان مذهب اهلبیــت و شــیعه هســتند و در کنارشــان اهلســنت هــم زندگــی می‌کننــد امــا دیــدگاه روشــنی نســبت بــه اهلســنت از لحــاظ پرا کندگی جغرافیایی وجود ندارد. همچنین از جهــت توصیــف مرام‌هــای مختلــف، رویکردهــای اســلامی، فرهنگــی، سیاســی آنها تبیین نشــده و زمینه را برای کسانی که می‌خواهنــد دیدگاه‌هــای نادرســت را ترویــج کننــد، فراهــم می‌ســازد. از ایــن جهــت، ایــن تحقیق بر این پایه و بر این اصل برنامه ریزی شــده و بــه نتیجــه رســید .بنــده در مقدمــه کتــاب عــرض کــردهام کــه ایــن تحقیــق، یــک پژوهــش مقدماتــی اســت و بســتری را بــرای تحقیقــات تکمیلی بعدی فراهــم می‌کند. به نظر می‌رســد ما باید در تحقیقاتی که صورت می‌گیرد، گزارش هایــی را بر اطلاعات میدانی استوار کنیم؛ یعنی پژوهشگرهایی به محیط اهل ســنت وارد شــده و اطلاعات را گردآوری و تحلیــل کننــد و این ملات بتوانــد به عنوان داده‌هــای پژوهــش، مبنــا قــرار گیــرد و ایــن تحقیــق را تکمیــل کنــد. خــب ایــن امــر یــک اقتضائــات مالــی و نیرویــی را طلــب میکنــد کــه در تکمیــل ایــن تحقیــق خیلــی میتواند کمک کنــد، ظرفیتهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی اهل سنت را به ما بشناساند.
موانــع و محدودیت‌هــا و در مقابل، کمک‌ها و یاری رسان‌ها در اجرای این تحقیق چه بود؟
محدودیت هــا و موانع بســیاری در مســیر ایــن تحقیــق وجــود داشــت؛ اولاً ایــن نکتــه را عــرض کنــم که ایــن تحقیق، یــک پژوهش فــردی بــود، نــه سفارشــی؛ یعنــی ســازمان یا ارگان خاصی، آن را سفارش نداده بود و از آن حمایت نمی‌کرد و یک انگیزه شــخصی، آن را رقم زد. همین ویژ گی فردی بودن باعث شد در رابطــه با گردآوری اطلاعــات، به داده‌های موجــود در ارگان‌هــا و ســازمان‌ها، دسترســی نداشــته باشــیم. ا گر هــم به نهــادی مراجعه میکردیم، به واســطه بعضی ملاحظات، این داده‌ها را در دســترس عموم قرار نمی‌دادند؛ به همین خاطر اطلاعات، به سختی گردآوری شــد، ا گــر هــم مراجعه‌ای بــه ارگانــی صــورت میگرفــت، آن ارگان در نظــر داشــت تحقیــق را ملاحظــه کنــد و حتــی ممکــن بــود دچــار ممیزی شود؛ یعنی اطلاعاتی که آنها صالح نمی‌دیدنــد، منتشــر نشــود. از ایــن جهت ما در ایــن قضیــه، زیاد هم بــه ارگان‌های خاص مراجعــه نداشــتیم. از طرفــی، پژوهــش و تحقیــق دیگری که بتواند به ما در این زمینه کمک کند هم وجود نداشت. بنابراین سعی کردیم اطلاعات را به صورت جســته‌گریخته از منابع مختلف، گردآوری کنیم.
شــما روش تحقیــق را در کتــاب بــه اختصــار بیــان فرموده‌اید، در صورت امکان در خصوص کیفیــت حصول این روش، چگونگــی اجرای آن و میــزان اعتبار و روایی نتایــج حاصل از کاربرد روش مذکور توضیح جزئیتر بفرمایید؟
قســمتی از آن، منابــع کتابخانه‌ای بســیار پرا کنده بود و باید می‌کوشیدیم که دسترسی به تحقیقات جزئیتر داشته باشیم تا بتوانیم از آن‌هــا اســتفاده کنیــم، یــا بــا کســانی که در مناطــق تلفیقــی، فعالیت‌هــای فرهنگــی، اجتماعــی و سیاســی دارند، مصاحبــه کرده، اطلاعــات را تدویــن نمــوده و در یک تحقیق این‌چنینی قرار دهیم. برای حفظ اعتبار این مطالــب هم ســعی میکردیم از چنــد طریق، اطلاعات را با هم مقایســه کنیم و داده‌هایی که معمولاً یکدیگر را تأیید می‌کنند، در تحقیق قرار دهیم تا متقن‌تر شــده و اعتبار بیشــتری داشــته باشــد. در مراجعــات کتابخانه‌ای نیز به مقــالات علمی-پژوهشــی و تحقیقاتی که بــه صورت میدانی و با متدهای علمی انجام شــده بود، اســتناد میکردیم؛ چرا که از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و می‌توانست تحقیق را علمی‌تر کند.
این کتاب چه بازخورد وانعکاسی در جامعه بــه صــورت کلــی، مســئولان و متولیــان امــر و جامعــه فــرق و مذاهب ایران داشته اســت؟ ا گر مصــداق یــا خاطــره‌ای قابل ذکــر در ایــن زمینه دارید،اشاره بفرمایید؟
در گفتگوهایی که با افرادی که کتاب را خوانده بودند، همه از آن استقبال کردند و هیچ‌کس نکته منفی نگفت. یکی از مدیران انتشارات بزرگ اهل سنت با من تماس گرفت و از رعایت انصاف و توصیف در کتاب تشکر کرد. در مقدمه هم اشاره کردم که هدفمان توصیف و شناخت اهل سنت است. او گفت که کتاب یک اثر توصیفی است و از حد توصیف خارج نشده‌ام.
با اینکه من یک روحانی شیعه هستم و ممکن است این نگاه به وجود بیاید که نقد یا تلقین بدبینی نسبت به اهل سنت دارم، اما او بیان کرد که انصاف و توصیف را رعایت کرده‌ام. افراد دیگر هم که کتاب را خوانده بودند، همین دیدگاه را داشتند. البته برخی بدون مطالعه اعتراض کردند، اما این اعتراضات از ناحیه اهل سنت نبود، بلکه کسانی از اهل شیعه که از رویکرد وحدتی من اطلاع داشتند، فکر می‌کردند می‌خواهم از اهل سنت جانبداری کنم و ترویج آنها را انجام دهم. این افراد عموماً کتاب را نخوانده بودند و صرفاً روی عنوان اثر قضاوت می‌کردند.
پروژه آتی در این زمینه(برای تکمیل یا ورود بــه مباحــث اســتنباطی) در دســت اقــدام یا به عنوان پیشنهاد دارید؟
باید تحقیقات یک مقدار جزئیتر شــود، با بیان جزئیات بیشتر، حتی بعضی از فصل‌های ایــن کتــاب، به تنهایی ظرفیت تبدیل شــدن بــه یــک تحقیــق را دارد مثـلا، بحــث تصــوف اهلســنت در ایــران می‌توانــد یــک رویکــرد تحقیقــی پیــدا کنــد و تحقیــق کاملــی دربــاره آن انجــام شــود. خــود این تصــوف، صرف نظر از معنــای کلــی‌اش، قســمت‌هایی از آن مثــل »تصــوف و نقشــبندیه در ایــران»، احتیــاج به تحقیقــات گســترده‌ای دارد کــه بایــد صــورت گیرد. بنده هم در مورد بعضی از این جزئیات، ســعی کــردم ایــن تحقیــق را کامل کنــم. مثلاً، مقالــه‌ای در رابطــه بــا بررســی رشــد جمعیت اهلســنت ایران با تمرکز بر استان سیستان و بلوچستان نوشته‌ام. در این مقاله که درصدد هستیم در یکی از مجلات علمی منتشر شود، رشــد جمعیــت اهلســنت را بررســی کردیــم، بــه بعضــی از شــبهاتی کــه در این رابطــه بیان میشــود، پرداخته‌ایــم و بــا اســتناد بــه آمــار و اطلاعــات علمی کوشــیده‌ایم، ایــن موضوع را مورد نقد، تحلیل و بررسی قرار دهیم.
میزان کارکرد این دست پروژه‌ها چقدر است وبیشترین اثرگذاری را در کدام حوزه‌ها دارند؟
این پژوهش‌ها برای طیف گسترده‌ای مفید هستند، به ویژه برای فعالان فرهنگی در مناطق تلفیقی (شیعه و سنی) یا مناطق اهل سنت‌نشین و حتی خود اهل سنت. بسیاری از اهل سنت نسبت به پراکندگی خود و اختلافات داخلی اطلاعات کاملی ندارند. این پژوهش‌ها می‌توانند ظرفیتهای اهل سنت را شناسایی و از آنها بهره‌برداری کنند. همچنین می‌توانند به رفع شبهات موجود که در سطح بین‌المللی تبلیغ می‌شود، کمک کنند.
در خارج از ایران، نگاهی وجود دارد که اهل سنت در اینجا در انزوا هستند و محدودیت‌های شدیدی بر آنها اعمال می‌شود. اگر این پژوهش‌ها به رسانه‌های بین‌المللی انتقال یابند، می‌توانند بسیاری از این شبهات را رفع کرده و ظرفیت‌ها، گستردگی و فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی اهل سنت در ایران را بیان کنند. همچنین، این پژوهش‌ها می‌توانند به مسئولان کشور کمک کنند تا از ظرفیتهای جامعه اهل سنت بهره‌برداری کرده و آنها را در عرصه‌های بین‌المللی فرهنگی و تبلیغی مشارکت دهند و فعالیت‌های مربوط به اتحاد در عرصه بین‌الملل را محقق سازند.
اگــر ایــراد یــا نقطه ضعفی بر کار خــود متصور هســتید کــه می‌توانــد در پروژه‌هــای بعــدی راه گشا باشد،بیان بفرمایید.
در رابطه با ایراد یا نقطه ضعف، خب چنین تحقیق‌هایی باید تحقیق‌های جمعی باشد، یعنــی افــراد مختلفــی در آن دخیــل باشــند، چــون ســازمان و ارگان خاصی پشــتیبان من نبود، نمی‌توانســتم از این ظرفیت اســتفاده کنم، اما ا گر کمک و حمایت شــود، باید این تحقیق‌هــا از جهــات مختلف تکمیــل گردد، مثلا از جهت گرافیکی، ایــن تحقیق یا کتاب میتواند تقویت شود. چون با عنوان «اطلس توصیفــی» – البته قصد مــا اطلس نبود- هم بیشــتر، جنبــه توصیــف را اراده کــرده بودیم، امــا می‌شــد بــه صــورت گرافیکــی، کارهــای بیشــتری روی کتاب انجام داد و نقشــه‌های بهتــری ارائه کرد که تصوری بهتر و ملموس‌تر بــه مخاطــب عرضــه دهــد، حتــی از جهــت تصویرســازی، ا گر امکان مراجعــه میدانی به مناطــق وجــود داشــت، می‌شــد اطلاعــات، گزارش‌هــا و توصیف‌هــای موجــود در کتــاب را بــه صــورت تصویــری هم انعــکاس داد و در مجمــوع ایــن تحقیــق، محصــول بهتــری را صورت بندی و ارائه می‌داشت.
چــه نهادهــا یــا اشــخاص حقیقــی وحقوقی می‌تواننــد و شــاید، «بایــد» در بسترســازی و پیشــبرد این‌دســت پروژه‌هــای معطــوف بــه جامعــه اهــل ســنت ایــران، مداخله‌گــر و مســئولیت‌پذیر باشــند؟ عملکــرد ایشــان را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در رابطه با این که چه نهادها و اشــخاصی می‌توانند کمک کنند، چندین نهاد هستند. سازمان تبلیغات، یکی از سازمان‌های دخیل اســت کــه در ســالیان گذشــته، کمتــر بــه این قضیه ورود کرده و شاید گزارشی در این زمینه حتــی در ســطح عمومــی در اختیــار داشــته باشــد. در چند سال اخیر به واسطه بعضی از شــخصیت‌های فعال در عرصه تبلیغ وحدت اســلامی، ســازمان تبلیغات اقداماتی را شروع کرده، اما جای کار خیلی بیشتری دارد. شورای برنامه ریــزی حوزه‌هــای علمیــه اهلســنت یکــی دیگــر از نهادهــای مرتبط اســت که باید در ایــن قضیــه ورود و حمایت کند؛ لیکن این حمایت‌ها کمتر دیده می‌شود و ما نیاز داریم که اینگونه نهادهای مرتبط، پشتیبانی داشته باشند و این کارها را پیش ببرند.
داده‌هــای کتــاب شــما تاچه حــد از اعتبار و روایــی برخوردارنــد وچطــور (از چــه روش‌های آماری و….)بایداین روایی را ارتقا داد؟
ما تلاش کردیم داده‌ها و اطلاعات کتاب را بیشتر از مقالات علمی-پژوهشی استخراج کنیم. در حوزه‌هایی که اطلاعات به صورت روزنامه‌ای یا بولتنی وجود داشت، اگرچه ممکن بود محتوای کتاب را افزایش دهد، از این گونه اطلاعات اجتناب کردیم و تنها اطلاعاتی که راستی‌آزمایی شده یا با معیارهای علمی گردآوری شده‌اند، در کتاب آوردیم. اگر جایی هم اطلاعات تخمینی بود یا مستندی نداشت، در کتاب متذکر شدیم که اطلاعات تخمینی است و نقطه خطا را در نظر گرفتیم.
در داخل کشور، نقشه‌ای در رابطه با پراکندگی اهل‌سنت و دیگر مذاهب وجود ندارد، اما در دانشگاه کلمبیا پروژه‌ای به نام «خلیج ۲۰۰۰» توسط “گری سیک” پایه‌گذاری شده که نقشه‌های متعددی از مذاهب و مرام‌های ایران ارائه کرده است. برخی از این نقشه‌ها را در کتاب ارائه کردیم، اگرچه برخی اطلاعات‌شان دچار خطا بود.
تعجب‌آور است که بیش از چند دهه است این پروژه به توصیف مذاهب و پراکندگی پیروان آنها در ایران می‌پردازد، در حالی که در دانشگاه‌های خودمان حتی یک رشته تخصصی در این رابطه نداریم. در پایان از شما بابت معرفی، نقد و بررسی این کتاب تشکر می‌کنم. ان‌شاءالله موفق باشید.
دیدگاهتان را بنویسید